रानीपोखरी | न्हु पुखु | Rani Pokhari | Ancient Nepal



नेपालमा प्राचीन समयदेखि थुप्रै पोखरीहरु रहेका छन्। यस्तै प्राचीन पोखरीहरु काठमाडौँ उपत्यकामा ११८ वटाजति रहेका छन्। जसमध्ये २५ वडामा घर बनेका छन् भने १६ वटा भनी सुकेर चौर बनेका छन् र ९ वटा भने त्यसै सुखा रहेका छन्। बाँकी चलनचल्तीमा रहेको छन तापनि अहिले स्थानीय बासिन्दाहरु जागरुक भई यस्ता पोखरीहरू पुरानै स्वरूपमा लागिरहेका छन्। तर यसमा हामी कुरा गर्नेछौँ रानीपोखरीको बारेमा। 




सर्वप्रथम रानीपोखरी कल्ले बनायो?

प्रसिद्ध इतिहासकार हरिराम जोशीका अनुसार यो रानीपोखरी मल्लकालमा नै बनिइसकेको थियो। प्रताप मल्लले यस पोखरीलाई सुन्दर बनाए तथा डिलरहरु मिलाए। उनको अनुसार यसको वरिपरि रहेको सप्त हिति, तिनधारा लिच्छविकालीन धारा भएको हिसाबमा हामी यसलाई यो पोखरीलाई लिच्छविकालीन पोखरी मान्न सक्द छै। उनको अनुसार यस पोखरीलाई कमल पुखु भन्न सकिन्छ। किनभने यसको पश्चिममा कमलाक्षी तथा पूर्वमा कमलादी रहेको छ। उनको भनाइअनुसार कमलादी चाहिँ अपभ्रंश शब्द हो। यसको नाम कमल या ता हो। जसको मतलब हुन्छ कमलको जल अर्थात कमल पोखरीबाट आएको पानी चुहिएर बनेको पोखरी। अब यो कुराको आर्को उदाहरणको रुपमा भक्तपुरमा रहेको सिद्धपोखरी लिनसकिन्छ। सिद्ध पोखरीको पानी पनि बढी भएर चुहिएर हाल भक्तपुर अस्पताल रहेको ठाउँमा सानो पोखरीको रुपमा थियो। यहाँ पनि रानीपोखरीको पानी चुहिएर कमलादी पोखरीमा बनेको हो भन्ने धारणा हरिराम जोशीको रहेको छ।

आर्को एक किमंदन्ती अनुसार पोखरीमा रहेको प्रताप मल्ल हात्तीमाथि उनका रानीहरुसंगको सालिक देखिन्छ। यो किंवदन्तीअनुसार प्रतापमल्लले १३ वर्षीया बालिकाको बलात्कार गरे पछि बालिकाको मृत्यु भयो। त्यस बालिकालाई त्यहीँ गाडिएको थियो तर जब जब उनी त्यस पोखरीमा जान्थे तब त्यस बच्चाले तर्साउने भएका कारण तान्त्रिक गुरुहरुसँग सल्लाह गरि उनीले आफू हात्तिमाथि चढेको शालिगक बनाए र उक्त भुत या किचकन्डीलाई खुशी पार्न पोखरी बनाएका थिए।

तर जनमानसमा तथा धेरैले चाहिँ के मान्छन् भने रानीपोखरी प्रतापमल्लले बनाएका हुन्। यसको ठूलो प्रमाण भनेको यसै प्राङ्गणमा रहेको अभिलेख तथा उनले लेखेको ठ्यासपु हो। एक वर्ष लगाएर विभिन्न तीर्थहरूको पानी हालेका थिए। जस्तै त्रिशुली, सप्तकोशी, सप्तगण्डकी, गोदावरी, बागमती, विष्णुमती, बद्री केदार, गंगा सागर आदि गरी ५१ तीर्थबाट एकवर्ष लगाई पानी ल्याएर भरेका थिए। यस रानीपोखरी बनाउनुको मुख्य कारणचाहिँ उनका छोरा चक्रपतिन्द्र मल्लको चाडै निधनका कारण उनकी रानी शोकाकुल भईन। रानीलाई खुशी पार्न लागि उनीले छोराको सम्झनामा १७२७ कातिक १७ गते यस पोखरीको निर्माण सम्पन्न गरे। यस पोखरीमा किंवदन्तीअनुसार सातवटा इनार रहेका छन्। जहाँबाट पानी आउने गर्द्छ भने बर्खामा चाहि आकाशको पानी आउने प्रबिधी रहेको छ। वि.सं. १७२६ माघको अभिलेखमा काशी छोडेर विश्वनाथ यहाँ बस्न आएका छन् भनी प्रताप मल्लले लेखाएका छन् ।

नाम किन रानी पोखरी रहन गयो?

उक्त पोखरीको नाम न्हु पुखु राखियो। यसको नेपालीमा अर्थ हुन्छ नयाँ पोखरी। तर हाल चलिआएको रानीपोखरी नाम कसरी आयो भन्ने सन्दर्भमा चाहिँ प्रताप मल्लले बनाएको केही वर्षपछि यो फेरी फोहोर हुन थाल्यो, विस्तारै नष्ट हुँदै जाँदा जान थाल्यो। त्यसैले प्रताप मल्लको नातिनी बुहारी भुवनलक्ष्मी अर्थात भुपालेन्द्र मल्लको रानीले यस पुखु सफा गरि बाग्मतीबाट जल ल्याई राखेको कारण वा रानीले सफा गरेका कारण यसको नाम रानीपोखरी रहन गयो।

रानीपोखरीको बीचमा यमलेश्वोर अथवा बालगोपालेश्वर मन्दिर रहेका छ्न भने महिषाशुरमर्दिनीको पनि मिर्ती रहेको छ। यतिमात्र नभई रानीपोखरीलाई चारतिरबाट तान्त्रिक देवीदेवता स्थापना गरी तान्त्रिक रुपमा बलियो बनाएइको छ। 

हुनतः प्रताप मल्लको कला प्रेम वा भनै उनको अरुबाट प्रेरणा लिने बानी अनुसार धेरै इतिहासकारहरूले यो पोखरी पनि अरु पोखरीहरुको प्रभाव भनेका भनेका छन्। यो पोखरी पाटन पिम बहाल तथा भक्तपुरको भाज्या पुखुबाट प्रभावित भएको देखिन्छ। त्यसैले यसको बीचमा सबैभन्दा पहिला शिखर शैलिको मन्दिर रहेको थियो। तर पछि १८९० को भुइँचालोमा भत्केपछि यसलाई गुमबज शैली दिइयो र पछि १९९० को भुइँचालोमा दिएको रुप दिएको २०७२ सालको भुइँचालोले भत्कायो। तर अहिले निर्माण हुनलागेको रानीपोखरी भने पहिला प्रताप मल्लले बनाएको शिखर शैलीमै बन्न लागेको छ। खासमा यो थाहा पाउने भनेको राजकुमार वल्डेमर उन्नाइसौं शताब्दीमा नेपाल आउँदा उनीसंगै आएका चित्राकारले बनाएको एक चित्रमा शिखर शैलिको मन्दिर देखेपछि सम्पदा प्रेमी तथा विभाग मिली यही रुपमा मन्दिर बनाइएको हो। 

यो पोखरीको वरिपरी फलामको बार लगाउने काम भने जुद्ध शमशेरको पालामा भएको थियो। किनभने जुद्धशमशेरको छोराको निजी कलेजबाट फालिने फोहोर रानीपोखरीमा पालेका का दुर्गन्ध बढेको थियो र सोही कुरा लुकाउन जुद्धशमशेरले फलामको बार लगाएका थिए भनिन्छ।



Reference https://en.wikipedia.org/wiki/Ranipokhari Kathmandu Durbar Square (Hanuman Dhoka Old Palace in & Around): A Living Museum of Great Nepalese Art and Architecture and Centre of Important Festivals and Religious Ceremonies by Trilok Chandra Majupuria D.R.Regmi's Medival Nepal

Comments

Post a Comment

Popular posts from this blog

हलेसी महादेवको उत्पति र इतिहास I History of Halesi Mahadev I Ancient Nepal

Image
सन्तान नहुनेलाई सन्तान दिने, दुःखीको कल्याण गर्ने तथा दुःख नष्ट गर्ने खोटाङ जिल्लामा रहेको हलेसी महादेव मन्दिर एक प्रमुख तीर्थस्थल रहेको छ। रामनवमी, बाला चतुर्थी, तिज र शिवरात्रीमा मेला लाग्ने यस तीर्थस्थल नेपालमा मात्र नभई भारत, भुटान तथा अन्य देशहरूमा पनि चर्चित रहेको छ। भिरालो तथा खोलानाला को बीचमा अवस्थित यस हलेसी महादेवको गुफा समुद्री तहबाट ३१०० माथि देखि ४७०० फिटको उचाइमा रहेको छ। पढ्न अल्छी लाग्छ भने, भिडियोको रुपमा हेर्न तल क्लिक गर्नुहोस  हलेसी महादेव को उत्पत्ति बारे कुरा गर्ने हो भने यसको उल्लेख पुराणहरुमा पाउन सकिन्छ। पौराणिककालमा वृकासुर नाम गरेको राक्षसले दिव्य बाह्र हजार वर्षसम्म तपस्या गरी महादेवबाट जसको टाउकोमा हात राखु त्यो भस्म होस भन्ने वरदान पायो। पार्वतीलाई आफ्नो बनाउन खोजी महादेवलाई नै भष्म गर्न महादेवलाइ लखट्न थाल्यो। महादेव दुधकोशी बाटो उकालो चढी सुन्दर हलेसीको थुम्कोमा आफ्नो त्रिशुलले एक लामो ठाडो गुफा बनाई भित्र छिरी बस्नु भयो। आफ्ना बसाहा, नाग तथा अन्य गणहरुलाई राक्षेस आएमा बाजा बजाई संकेत दिनु भनी त्यहाँबाट अर्को प्वालबाट निस्कि अर्को गुफामा...
Read more

के हो बिक्रम सम्बत? कसले चलायो बिक्रम सम्बत | About Bikram Sambat | Ancient Nepal

Image
नेपालले मान्दै आएको राष्ट्रिय संम्वत विक्रम  १२ महिना तथा सुर्यलाइ प्रमुख मानी चल्ने गर्दछ।  यस सम्बत हाल नेपालको राष्ट्रिय सम्बतको रुपमा चल्दै आइरहेको छ। यसको उद्गम स्थल कतिले भारत पनि भनेका छन् भने कतिले नेपाल नै भन्छन्। पढ्न अल्छी लाग्छ भने, भिडियोको रुपमा हेर्न तल क्लिक गर्नुहोस   नाम बिक्रम भएका कारण यसको स्थापना भारतका राजा विक्रमादित्यले गरिएको मानिन्छ। यद्यपि कोहीले  चन्द्रगुप्तले नै आफ्नो नाम विक्रमादित्य राखी उनिले नै यो सम्बत चलेको मानिन्छ। तर यथार्थमा भारतीय राजाले यो सम्बन्ध सुरु गरेको नभई नेपालको आफ्नै मौलिक सम्वत्को रुपमा रहेको छ। जसरी नेपाल संवत् नेपालको आफ्नै मौलिक सम्वत् हो यसरी नै विक्रम संम्वत पनि नेपालको आफ्नै मौलिक संम्वत हो। सर्वप्रथम हामी विक्रम संम्वतलाई बुझौ। विसं शक संवत् भन्दा १३५ वर्षअगाडि तथा नेपाल संवत् भन्दा ९३६ वर्षअगाडि र इस्वी सम्बत भन्दा ५६ बर्ष ८ महिना १५ दिन अगाडि रहेको छ। यो सूर्यको गतिअनुसार चल्दछ र यसको तिथिमिति यसै  अनुसार मिलेको छ। जसको कारण एक वर्षमा ३६५ दिन रहेको छ भने उत्तरआम्नाय तथा दक्षिणआम्नाय पन...
Read more

कसरी सुरु भयो स्वस्थानी कथा? orgin of swasthani katha | Ancient Nepal

Image
  आजबाट श्रीस्वस्थानी ब्रतकथा सुरु भएको छ। पुष शुक्ल पूर्णिमादेखि माघ शुक्ल पूर्णिमा, एक महिनासम्म यो व्रत लिने गरिन्छ। यस व्रत विधिमा माधवनारायणको पूजा गरिन्छ भने नेपालीहरुले स्वस्थानीको व्रत कथा सुन्ने गर्दछन्। यो स्वस्थानी कथा कहाँबाट उत्पत्ति भयो भन्ने कुरामा अझै पनि थुप्रै मत रहेका छन्। तर स्वस्थानी कथा भने नेपालमै उत्पत्ति भएकोमा दुई मत छैन। स्वस्थानीको उल्लेख अरु कुनै वेद पुराण तथा अन्य कुनै वैदीक साहित्यमा नभएका कारण यो यहीको स्थानीय कथाको रुपमा चिनिएको छ।  सबैभन्दा पुरानो प्रती बि.स १६२९ को संस्कृत भाषाको स्वस्थानी भेटिएको छ। यद्यपि यो भन्दा केही पुराना हस्तलेखित ग्रन्थमा पनि यस्को उल्लेख परेको छ तर पुष्टि भने भएको छैन।  श्री स्वस्थानीको थुप्रै प्रती सन् १९७० को दशकमा भेटिएको थियो। सन् १९७५ देखि २० वर्षसम्म नेपालमा रहेका थुप्रै प्राचीन हस्तलिखित ग्रन्थहरू नेपाल र जर्मन सरकार मिलेर सबैलाई डिजिटलाइजेसन गरिएको थियो। उक्त समूहमा जर्मन सरकारले स्वस्थानीका थुप्रै प्रतिहरु भेटिएको उल्लेख गरिएको थियो। उक्त समयमा जम्मा जम्मी ६२० वटाजति पन्नाहरु रहेको बताइएको थियो। तर आजसम...
Read more